Mehmed Emîn Bozarslan

Nivîskar, wergêr, lêkolînvan, ferhengsaz Mehmed Emîn Bozarslan, di sala 1935a de, li qeza Diyarbekirê (Amedê) li Lîceyê ji dayîk bûye. Piştî xwendina xwe temam kirîye, dest bi meletîyê kirîye. Dûra li wê herema ku ji dayîk bûye, dest bi muftîtîyê kirîye. Ew, ji alî gelekan ve bi navê ‘Muftî’ dihat naskirin. Lê leqabekî wî yê din jî, ‘Muftîyê Qomunîst’ bûye.

Çawa ku ‘telebe’ bi mana ‘şoreşger’ dihate bikaranîn, ‘qomunîst’ jî di nav Kurdan de pirî caran ji dêvla welatparêzî, mafperestî ango ji bo kesên ku mafê Kurda û belengazan parastîye, hatîye bikaranîn. Bi gotinekî din, di raya giştî a Kurdan de tu çiqas ji dewletê dûr bî, tu ewqas qomunîst î. Meleyên Kurda yên berê jî, hema bêje piranîya wan bi vî navî hatîne naskirin. Tiştên balkeş yê nivîskar û lêkolînvanên Kurdan, di Mehmed Emîn Bozarslan de jî tê dîtin. Ew jî bingeha welatparêzîya xwe û her weha bingeha nivîskarîya xwe, ji rewşa axa xwe ya bindest digre. Li gelek deveran digere, rewşa gelê xwe yê xizan û bindestan dibîne û di encama vê yekê de pirtûka xwe ya yekemîn ya bi navê ‘Şeyhlîk ve Ağalik’ (Axatî û Şêxtî) di sala 1964a de, dîtinên xwe radixe ber gel. Pirtûka duyemîn a Bozarslan jî, li ser pirsa Kurdî ye. Di sala 1966a de, pirtûka Bozarslan ya bi navê ‘Doğu’nun Sorunları’ (Pirsgirêkên Rojhilat) dikeve destê xwendevanan. Bozarslan, girîngîya ziman û hînkarîya bi zimanê zikmakî jî, her weha di vê pirtûka xwe de cara yekemîn eşkere dike. Her du pirtûkên ewil ya Bozarslan, bi Tirkî ne û her weha li ser pirsên gel û herêmê ne.

Elîfbaya Kurdî ya Ewil

Ewil pirtûka Bozarslan ya bi Kurdî, ‘Alfabe’ ye. ‘Alfabe’ di sala 1968an de li Stenbolê hat çapkirin. Ev pirtûk, her weha elîfbaya Kurdî ya ewil  e ku bi tîpên Latînî li Komara Tirkîye hatîye çapkirin. Ji bilî ‘Alfabe’yê, Bozarslan, ‘Mem û Zîn’a Ehmedê Xanî jî wergêrandibû Tirkî û ev pirtûk jî di sala 1968a de tevlî Kurdîya wê ya orîjînal, li Stenbolê di nav Weşanên Hasat de hatibû çapkirin. Herdu xebatên Bozarslan, ji alî dozkerên Amed û Stenbolê ve, di cî de hatin berhevkirin. Bozarslan jî hate zîndankirin. Ew, bi “xebata ji bo parçekirina Komara Tirkîye û sazkirina dewleteka Kurd a xweser” dihat sucdarkirin. Dozgerê Amedê, ‘Alfabe’ û ‘Mem û Zîn’a ku Bozarslan wergêrandibû Tirkî, dişiband “du dînamîtên ku Bozarslan xwestîye têxe binê sîyaseta Komara Tirkîye”. Doza ‘Alfabe’yê heta sala 1974a dom kir. Di sala 1974a de, ji ber lêborîna giştî (genel af) doza Bozarslan ket, lê ‘Alfabe’ wekî hacetekî sucê hat dîtin û qedexekirina li ser wê dom kir. Ango, ‘lêborîn’ ji şexsa re bû; ji pirtûkan re ‘lêborîn’ tune bû. Bi vê biryara dadgeha Komara Tirkîye, li tevayî dinyayê ewil car bû ku elîfbayek dihat qedexekirin.

Çapa ‘Alfabe’yê ya li Swêd jî, li Tirkîyê bû egerekî nijadperestîyê: Piştî sala 1979a ku Bozarslan derket dervayî welat, li Swêdê bi cîh û war bû û xebatên xwe li vî welatî domand. Çapa duyemîn ya ‘Alfabe’yê jî di sala 1980yî de, li Swêd çêbû. Rojnama ‘Millîyet’ ev yeka wekî nûçeyekî sansasyonel di rûpela ewilîn de çap kir. Yê nizanibû, wê bigota qey “li Swêdê şer derketîye”.

Çend Kurtegotin Li Ser Sîyasetmedarîya Bozarslan

Piştî ewqas ezîyet û îşkence û zîndanîyê, Bozarslan neçar ma di sala 1979a de derket dervayî welat. Nefîkirin çiqas zor be jî, lê meriv dikare bêje ku, baş bû Bozarslan derket dervayî welat. Bê guman ew li Tirkîyê bimaya, nedikarîbû ewqas berhemên hêja biafirîne; ewqas xizmeta zimanê Kurdî bike. Bozarslan, eger li Tirkîyê bijîya, ew hem berhemên xwe nedikarîbû ewqas bi azadî biafrîne, hem jî wê ji ber keda xwe ya hêja gelek salên xwe li zîndanê derbas bikira. Bozarslan, di nav xebata DDKOyê (Devrimci Doğu Kültür Ocakları/ Navenda Çanda Rojhilat a Şoreşger) de jî cîhê xwe girtîye. Tê zanîn ku DDKO, ewil komela legal e ku piştî têkçûna Serhildana Seyît Riza li Komara Tirkîye di sala 1969a de hatîye damezrandin. Ji kesên ku bîranînên xwe ya di derheqê DDKOyê de nivîsandine em zanin ku, di nav komelê de du şax bi eşkereyî xuya dikin. Yek ji van şaxa, nêzîkî Partîya Demokrat a Kurdistana Tirkîyê (TKDP) ye; ya din jî şexsîyetên çep in û pêywendîya wan bêtir bi FKF (Fikir Kulüpleri Federasyonu/ Federasyona Klûbên Fikaran) û TİP (Türkîye İşçi Partisi/ Partîya Karkerên Tirkiyê) re henin. Bozarslan di nav van şaxan de bi taybetî li cîhekî nîne. Lê tesîra Bozarslan, di nav komelê de bêtir li ser ew xortên welatparêz ku xwe nêzîkî TKDP dihesîbînîn de, heye.

Piştî ku leşkerên Komarê di sala 1971ê de derbe çêkirin û dest danîn ser hukim, wekî gelek rewşenbîr û sîyasetmedarên Kurd û Tirk, Bozarslan jî hem ji ber pirtûkên xwe hem jî ji ber endametîya DDKOyê kete zîndana Diyarbekirê û di doza DDKOyê de jî hat dadgehkirin. Xebatên Bozarslan, ji ber sazûmana leşkerî heta sala 1974a sekinî an jî bi nêhînî dom kir. Di van salan de tu pirtûkên wî nehatin çapkirin. Bi lêborîna giştî re gelek rewşenbîr û siyasetmedarên Kurd ji zîndanan derketin û dest pê kirin rêxistinên xwe damezirandin. Bozarslan jî, carekî din bi eşkereyî dest bi wergerandin û nivîsîna pirtûkan kir. Ew, durî rêxistinên Kurda nema, lê di nav tu rêxistinên ku wê demê hatibûn damezirandin, cîh negirt.

Xebata Etîmolojîya Ziman

Bozarslan, bi salan bê westan karê xwe domand û gelek berhemên giranbiha derxistin holê. Xebata wî ya li ser rastnivîsandina (imla) peyvên Kurdî û her weha etîmolojîya ziman jî yek ji xebatên ewil yê vê qadê bû yê li nav Kurdên Tirkîyê; çend salan li rojnameya hefteyî, li Ronahî beş bi beş dest bi weşanê kiribû û dûra jî di rojnameya panzdeh rojî, di Dema Nû de dom kiribû. Projeya xwe ya mezin, amadekirina Ferhenga Kurdî jî qedand û ev ferhenga Kurdî-Kurdî weke 4 cildan hatîye çapkirin.

Hin pirtûkên ku Mehmed Emîn Bozarslan nivîsandine an jî wergêrandine:

• Şeyhlik ve Ağalık (Axatî û Şêxtî), çapa 1emîn, 1964, Stenbol
• Doğu’nun Sorunları (Pirsgirêkên Rojhilat) çapa 1emîn, 1966, Stenbol
• Alfabe, çapa 1emîn, 1968, Stenbol, çapa 2, 3 û 4 Swêd
• Anarşistler, çapa 1emîn, 1977, Stenbol
• Şerefname – Kürt Tarihi(Şerefname – Dîroka Kurdan), Şeref Han, wergêra Tirkî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1971, Stenbol; çapa 2, Weşanên Deng, 1998 Stenbol
• Meyro, çîrok, çapa 1, 2 û 3yemîn, Swêd; çapa 4, Weşanên Deng, Stenbol
• Mîr Zoro, meselokên lawiran, çapa 1emîn, 1981, Swêd; çapa 2, Weşanên Deng, Stenbol
• Gurê Bilûrvan, meselokên lawiran, çapa 1emîn, 1982 Swêd
• Kêz Xatûn, meselokên lawiran, çapa 1emîn, 1982 Swêd
• İçerdekiler ve Dışardakiler (Yên li Hundir û Yên li Derve), çapa 1emîn, 1974 Stenbol; çapa 2, 1983, Swêd
• Serketina Mişkan, meselokên lawiran, çapa 1emîn, 1984, Swêd
• Pepûk, meselokên lawiran, çapa 1emîn, 1985, Swêd
• Melayê Meşhûr, pêkenokên Kurdî, çapa 1emîn, 1986, Swêd
• Şerefa Ristem Keya, kurteçîrok, çapa 1emîn, 1992, Swêd
• Kemal Paşa Weledê Kê Ye? meselokên siyasî, çapa 1emîn, 1993 Swêd
• Gulî Xatûn, çîrokên gelî, çapa 1emîn, 1997, Swêd
• Kurê Mîrê Masîyan, çîrokên gelî, çapa 1emîn, 1998 Swêd
• Kürd Teavün ve Terakkî Gazetesî: Kovara Kurdî-Tîrkî, wergêr jî tîpên Erebî bo tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan. çapa 1emîn, 1998 Swêd
• Jîn-cilda 1emîn, Kovara Kurdî-Tîrkî, wergêr jî tîpên Erebî bo tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1985, Swêd
• Jîn-cilda 2yemîn, Kovara Kurdî-Tîrkî, wergêr jî tîpên Erebî bo tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1985, Swêd
• Jîn-cilda 3yemîn, Kovara Kurdî-Tîrkî, wergêr jî tîpên Erebî bo tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1986, Swêd
• Jîn-cilda 4emîn, Kovara Kurdî-Tîrkî, wergêr jî tîpên Erebî bo tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1987, Swêd
• Jîn-cilda 5emîn, Kovara Kurdî-Tîrkî, wergêr jî tîpên Erebî bo tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1988, Swêd
• Masîyên Bejî, pêkenokên gelî, çapa 1emîn, 1987, Swêd
• Ji Dînan Dîntir, pêkenokên gelî, çapa 1emîn, 1988, Swêd
• Ilmê Tûrik, pêkenokên gelî, çapa 1emîn, 1989, Swêd
• Bûka Gulsûn, pêkenokên gelî, çapa 1emîn, 1990, Swêd
• Mela Kulî, pêkenokên gelî, çapa 1emîn, 1991, Swêd
• Kurdîstan: Rojnameya Kurdî ya Pêşîn-cild 1, wergêr ji tîpên Erebî bo tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1991, Swêd
• Kurdîstan: Rojnama Kurdî ya Pêsîn-cild 2, wergêr ji tîpên Erebî bo tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1991, Swêd
• Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, wergera tîpên Latînî û Kurdîya xwerû: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1968, Stenbol; çapa 2yemîn, 1995, Swêd; çapa 3yemîn, Weşanxana Deng, 1997, Stenbol
• Kürtçe-Türkçe Sözlük, Yusuf Ziyaeddîn Paşa, bi berhevkirin û wergerandina Tirkî ya M. Emîn Bozarslan, çapa lemîn, Weşanên Çira, 1978, Stenbol
• Tarihteki İlk Türkçe Ansiklopedide Kürdistan ve Kürdler(Kurdistan û Kurd Di Yekemîn Ansîklopediya Tirkî de), Şemseddîn Samî; werger ji zimanê Osmanî bo Tirkî: M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, Weşanxana Deng, 2001, Stenbol
• Mervani Kürtleri Tarihi(Dîroka Kurdên Mervanî), Ibn-ul Ezrak, wergêr M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1975, Stenbol; çapa 2yemîn, Weşanên Komkar, 1987, Almanya; çapa 3yemîn, Weşanên Firat, 1991, Stenbol
• Mahabad Kürd Cumhuriyeti(Komara Kurd a Mehabadê), William Aegleton, wergêr M. Emîn Bozarslan, çapa 1emîn, 1976, Stenbol; çapa 2yemîn, Weşanên Komkar, 1988, Almanya; çapa 3 yemîn, Weşanên Firat, 1992, Stenbol
• Ferhenga Kurdî-Kurdî, Cild 1-2-3-4, Weşanên Deng, 2011-2021

ÇAVKANÎ

Ji nivîsa Fehîm Işik ya lînka jêr hatîye kurtkirin:

https://web.archive.org/web/20090810143547/http://www.geocities.com/mehname2006a/78/nirxandin3.html